Werdykt panelu obywatelskiego

Jednym z kluczowych przekrojowych wymiarów rekomendacji panelu jest jasno wyrażone oczekiwanie obywateli/ek co do systemowych zmian w sposobie produkcji i wykorzystania energii. Preferowaną opcją jest przy tym energetyka odnawialna, brakuje natomiast akceptacji dla przedłużania zależności miksu energetycznego Polski od paliw kopalnych. Obywatele/ki dostrzegają systemowe wyzwania związane ze wzrostem znaczenia energetyki odnawialnej, takie jak konieczność modernizacji sieci elektroenergetycznych czy uproszczenie procedur planistycznych – oczekują jednak, że zostaną one rozwiązane, a nie potraktowane jako pretekst do opóźniania zmian. Co więcej, to właśnie konieczność dostosowania sieci do wzrostu udziału OZE została uznana za najważniejszą rekomendację ze wszystkich sformułowanych przez panel. Wskazuje to na zrozumienie potrzeby i poparcie dla długoterminowych, złożonych inwestycji, które służą trwałemu rozwiązaniu problemów energetycznych Polski.

Nie jest więc prawdą, że obywatele nie są zainteresowani systemowym wymiarem transformacji energetycznej. Wręcz przeciwnie – poza zmianami technicznymi (wzrost udziału OZE, przebudowa sieci) oczekują też zmian w kształcie rynku energii, które będą skupione na potrzebach oraz interesie obywatela. Szerokie poparcie ma więc z jednej strony poprawa przejrzystości oraz większa kontrola nad działaniami spółek energetycznych, a z drugiej – tworzenie przyjaznych ram dla wchodzenia obywateli na rynek energii. Dotyczy to zarówno działalności samodzielnej (instalacje prosumenckie), jak i w ramach różnych form wspólnot energetycznych.

Co dalej?

Oczekiwania dotyczące przebudowy rynku energii wyrażone w werdykcie panelu obywatelskiego są spójne z kierunkiem zmian wynikającym z istniejących oraz negocjowanych obecnie regulacji unijnych Zobowiązują one państwa członkowskie do dostosowania systemów elektroenergetycznych do wzrostu udziału OZE oraz szerszego włączenia obywateli do rynku energii. Jak dotąd nie zostały one jednak w pełni wdrożone, chociażby w obszarze przyjaznych dla obywateli form wspólnot energetycznych, przyspieszenia procedur administracyjnych czy rozwiązań na rzecz szybkiej modernizacji sieci. Każda z tych reform wymaga złożonych zmian istniejących przepisów, będzie też skutkować daleko idącymi zmianami dla istniejących graczy na rynku energetycznym oraz pojawieniem się nowych interakcji między obywatelami a rynkiem energii. Jak dotąd administracja centralna unikała szerszej debaty na ten temat z włączeniem obywateli, ograniczając się do konsultacji głównie w ramach sektora energetycznego. Skutkuje to rozproszonymi, cząstkowymi oraz powolnymi zmianami.

Rozwiązaniem byłoby nowe podejście do reform rynku energii: jasne zadeklarowanie kierunku zmian zgodnego z oczekiwaniami obywateli, przygotowanie pakietu systemowych rozwiązań uwzględniającego zarówno techniczne jak i organizacyjne zmiany na rynku, a także włączenie w proces ich opracowywania obywateli. Jest to szczególnie ważne w przypadku reform dostosowujących kształt rynku do potrzeb obywateli (np. przyjazne wspólnoty energetyczne) oraz tych, które będą wpływały na ich codzienne wybory (np. nowy system taryf).

Kryzys energetyczny pokazał potrzebę szerszego spojrzenia na dostępność mieszkalnictwa w Polsce, uwzględniającego nie tylko koszt zakupu czy wynajmu mieszkania, ale też całkowite koszty jego utrzymania. Rosnące ceny energii sprawiły, że wiele obywateli dostrzegło ograniczenia dotychczasowych modeli zaspokajania potrzeb mieszkalnych, które wiążą się z wysokimi kosztami bieżącego utrzymania. Dotyczy to na przykład wykorzystania nieefektywnych energetycznie nieruchomości, ale też samotnego zamieszkiwania przez seniorów w budynkach przystosowanych do rodzin wielopokoleniowych. Dyskusje w ramach panelu pokazały, że obywatele są otwarci na nowe modele, dostosowane do zmieniających się potrzeb. Jednocześnie oczekują oni większego zaangażowania podmiotów publicznych w zapewnienie dostępnych mieszkań wykraczające poza standardowe praktyki.

W rekomendacjach panelu wśród rozwiązań służących wzrostowi podaży mieszkań można znaleźć m.in. zaangażowanie podmiotów publicznych (w tym spółek Skarbu Państwa) w szersze wykorzystanie ich nieruchomości na cele najmu społecznego, wsparcie dla gmin w zakresie tworzenia Społecznych Agencji Najmu, tworzenie zachęt do współpracy deweloperów i samorządów lokalnych w modelu „lokal za grunt” czy też adaptację pustostanów w budynkach niemieszkalnych na cele mieszkaniowe. Rekomendacje zwracają też uwagę na potrzebę zapewnienia dobrego standardu energetycznego mieszkań objętych powyższymi działaniami. Warto też podkreślić szereg rekomendacji dotyczących zapewnienia dostępnych mieszkań dla seniorów, na przykład wsparcie powstawania mieszkań „złotej jesieni”, udostępnienie lokali zastępczych o wyższym standardzie czy też ułatwienie funkcjonowania modelu „najem za opiekę”.

Przez wiele lat programy wsparcia były skierowane przede wszystkim do budynków jednorodzinnych, a modernizacja budynków wielorodzinnych pozostawała poza radarem polityki publicznej. Dotyczyło to zarówno instrumentów krajowych, jak Fundusz Termomodernizacji i Remontów, jak i unijnych, realizowanych w ramach krajowych i regionalnych programów operacyjnych. Sytuacja ta istotnie zmieniła się po wprowadzeniu programu „Czyste Powietrze”, który w ostatnich latach stał się flagowym narzędziem modernizacji budynków w Polsce. Kolejne zmiany w programie zwiększały skalę dostępnego wsparcia, premiowały zeroemisyjne rozwiązania oraz zwiększały intensywność dotacji dla gospodarstw domowych o niskich dochodach. Podobna zmiana nie zaszła jednak w przypadku wsparcia dla budynków wielorodzinnych.

Werdykt panelu obywatelskiego wskazuje na potrzebę dalszego usprawniania działań państwa w obszarze modernizacji energetycznej budynków jednorodzinnych, szczególnie pod kątem walki z ubóstwem energetycznym (patrz rekomendacja nr 4). Jednocześnie jednak zakres sformułowanych rekomendacji wskazuję na potrzebę uwzględnienia potrzeb mieszkańców budynków wielorodzinnych. Wśród wskazywanych działań pojawiały się zarówno te dotyczące stworzenia nowych instrumentów wsparcia modernizacji energetycznej budynków wielorodzinnych i zabytkowych, jak również oczekiwanie ułatwienia dostępu do inwestycji w OZE w ramach wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych, a także wsparcie zarządców nieruchomości w zakresie poprawy kwalifikacji dot. oszczędzania energii.

Co dalej?

Potrzebna jest szeroko zakrojona dyskusja o nowych modelach zwiększania dostępu do mieszkalnictwa oraz dostosowywania go do zmieniających się potrzeb starzejącego się polskiego społeczeństwa, która następnie powinna przełożyć się na pakiet działań obejmujący zarówno bezpośrednią aktywność administracji centralnej, jak i ramy dla inicjatyw pozostałych podmiotów publicznych oraz zaangażowania sektora prywatnego. Zmiany powinny być skupione na dwóch obszarach:

• wzrost skali oraz jakości mieszkalnictwa społecznego, z zaangażowaniem nowych interesariuszy,

• pakiet rozwiązań dla seniorów.

Wydaje się, że takiej rozmowy jak dotąd brakowało po części z powodu przekonania decydentów o niskim zainteresowaniu obywateli nowymi rozwiązaniami. Wyniki panelu wskazują jednak na dużą otwartość na innowacyjne rozwiązania wykraczające poza proste modele stosowane do tej pory. Niezwykle istotne jest jednak wypracowanie akceptowalnego kształtu nowych rozwiązań oraz sposobu ich komunikowania we współpracy z obywatelami. Dotyczy to zarówno działań zwiększających podaż mieszkań społecznych, jak i nowych rozwiązań dla seniorów. Celem powinno być zaproponowanie obywatelom nowych sposobów na godne zaspokojenie ich potrzeb mieszkaniowych, pozwalające na ograniczenie ich kosztów utrzymania, a co za tym idzie – systemowo ograniczające problem ubóstwa energetycznego i szerszego wykluczenia społecznego.

Niezbędne jest także nowe spojrzenie na instrumenty wsparcia modernizacji budynków wielorodzinnych, uwzględniające szerszą perspektywę transformacji energetycznej. Oznacza to nie tylko ułatwienie szerszego wykorzystania rozproszonych źródeł energii, ale też powiązanie modernizacji budynków wielorodzinnych ze zmianami w systemach ciepłowniczych – co w praktyce wiąże się z dodatkowymi inwestycjami w poprawę efektywności energetycznej oraz dostosowanie budynków do niskotemperaturowych sieci ciepłowniczych. Wymagać to będzie nie tylko nowych instrumentów wsparcia, ale też zapewnienia bodźców do systemowej modernizacji ciepłownictwa, obejmującego również inwestycje w modernizację budynków wielorodzinnych podłączonych do sieci.

Powyższe zmiany będą wymagały kompleksowych działań:

• modyfikacja istniejących (np. Fundusz Termomodernizacji i Remontów) oraz uruchomienie nowych instrumentów wsparcia,
• wypracowanie i upowszechnienie dobrych praktyk w zakresie modernizacji budynków wielorodzinnych (w tym zabytkowych) do standardu zeroemisyjnego,
• systemowa reforma ciepłownictwa (np. kwestia taryfowania), która będzie wynagradzała zapewnienie pożądanego komfortu cieplnego, a nie dostarczanie określonego wolumenu energii do ogrzania budynku.

W przypadku każdego z tych działań ważne będzie włączenie obywateli i wspólnot lokalnych w celu zweryfikowania atrakcyjności i akceptowalności proponowanych zmian.

Rekomendacje panelu obywatelskiego odzwierciedlają potrzebę sformułowania przez państwo kompleksowej odpowiedzi na kryzys ubóstwa energetycznego. Z jednej strony uwzględniają one potrzebę doraźnego wsparcia – przy czym powinno ono być skierowane do potrzebujących, a nie do wszystkich obywateli. Z drugiej strony, duży nacisk został położony na trwałe rozwiązanie problemu poprzez inwestycje w efektywność energetyczną. Co jednak istotne, sama możliwość uzyskania wysokiej dotacji nie wystarczy – barierą może być np. kwestia płynności finansowej (konieczność oczekiwania na zwrot środków w ramach dotacji), ale też dotarcie do potencjalnych beneficjentów czy zarządzanie procesem uzyskania wsparcia oraz przeprowadzenia modernizacji budynków.

Dlatego też rekomendacje panelu zawierają działania służące dostarczeniu zintegrowanego wsparcia dla osób w kryzysie ubóstwa energetycznego, np. usprawnienie koordynacji między szczeblem centralnym i regionalnym czy też stworzenie możliwości uzyskania kompleksowej usługi w zakresie obniżenia kosztów energii na podstawie jednego wniosku. Oczekiwana jest większa współpraca między rządem a samorządem w celu zapewnienia osobom w kryzysie ubóstwa energetycznego przyjaznego „interfejsu” pozwalającego na łatwe skorzystanie ze wsparcia. Rekomendacje panelu podkreślają też potrzebę dostosowania obecnego zestawu instrumentów wsparcia do potrzeb osób dotkniętych ubóstwem energetycznym – zarówno w zakresie modyfikacji istniejących programów, jak i stworzenia nowych rozwiązań dla grup pozostających dotąd poza zakresem wsparcia.

Co dalej?

Ubóstwo energetyczne jest kompleksowym wyzwaniem na styku polityki energetycznej i społecznej, które jednak nadal nie doczekało się jednoznacznego wskazania ośrodka odpowiedzialnego za ten obszar. To z kolei przekłada się na brak dedykowanego, spójnego zestawu działań, które docierałyby do osób dotkniętych ubóstwem energetycznym z atrakcyjną i zrozumiałą ofertą wsparcia. Takie działania miałyby wymiar zarówno finansowy, jak i organizacyjny, wymagałyby też współpracy na linii rząd-samorządy-społeczeństwo obywatelskie.

Wyniki panelu obywatelskiego mogą stać się inspiracją do zainicjowania przez administrację centralną prac nad nowym modelem kompleksowego wsparcia osób w kryzysie ubóstwa energetycznego. Powinien on uwzględniać zarówno ogólnokrajowe ramy wsparcia, jak i rolę samorządów oraz społeczności lokalnych i obywateli. W oparciu o uzgodnioną logikę współpracy między interesariuszami w nowym modelu można będzie w kolejnym kroku ustalić szczegółowe parametry i zasady działania nowych lub zmodyfikowanych instrumentów wsparcia. Dotychczasowe doświadczenia (np. związane z wdrażaniem programu STOP SMOG czy promowaniem programu „Czyste Powietrze”) wskazują na kluczowe znaczenie przygotowania narzędzi wsparcia tak, by zapewniały one sprawną współpracę między szczeblem centralnym a lokalnym. Dlatego też tak ważne jest, by nowy model kompleksowego wsparcia osób w kryzysie ubóstwa energetycznego nie był narzucany odgórnie i powstał z włączeniem wszystkich interesariuszy.

Zarówno sam proces wypracowywania rekomendacji panelu obywatelskiego, jak i ich treść wskazują, że obywatele chcą otwartej rozmowy o kryzysie energetycznym i trwałych rozwiązaniach problemu ubóstwa energetycznego. Dotyczy to zarówno informacji dotyczących sposobów na oszczędzanie energii, jak i dostępnych narzędzi wsparcia inwestycji w trwałą poprawę efektywności energetycznej. Dostrzegana jest zarówno rola przekrojowych działań informacyjnych, jak również indywidualnego wsparcia ze strony wykwalifikowanych doradców, a także wykorzystania nowych sposobów dotarcia do potencjalnych beneficjentów programów wsparcia (np. udostępnianie informacji w przychodniach).

Co istotne, obywatele widzą potrzebę nie tylko dla działań informacyjnych, ale też dostrzegają znaczenie edukacji oraz promowania nowych postaw i nawyków służących unikaniu marnowania energii. Proponowane działania są przy tym zakrojone na szeroką skalę, od dostosowania programu nauczania w szkołach, poprzez powszechne kampanie społeczne i na Uniwersytetach Trzeciego Wieku skończywszy.

Co dalej?

W trakcie obecnego kryzysu energetycznego działania rządu nie zawsze odpowiadały na oczekiwania obywateli co do otwartej rozmowy na temat wyzwań wynikających z wysokich cen energii oraz możliwościach jej oszczędzania. Po części mogło to wynikać z obaw o negatywną reakcję obywateli na zachęty do ograniczania zużycia energii. Wyniki panelu obywatelskiego wskazują jednak, że te obawy mogą być przesadzone: im więcej obywatele dowiadują się o źródłach problemu oraz możliwych rozwiązaniach, tym bardziej są zainteresowani dalszą rozmową oraz promowaniem wiedzy na ten temat.

Pożądane jest więc wypracowanie spójnego, wspólnego przekazu dotyczącego źródeł problemu ubóstwa energetycznego oraz sposobów na rozwiązanie jego fundamentalnych przyczyn. W ślad za tym powinien zostać opracowany zestaw narzędzi informacyjnych i edukacyjnych skierowany do obywateli, uwzględniający zarówno potencjał administracji centralnej, samorządów, jak i społeczeństwa obywatelskiego. Podobnie jak w przypadku instrumentów wsparcia dla osób dotkniętych ubóstwem energetycznym, również w przypadku działań informacyjnych i edukacyjnych warto postawić na wspólne wypracowanie rozwiązań z włączeniem szerokiego grona interesariuszy, a nie na odgórnie zaplanowane kampanie.

Po pierwsze, warto mocno postawić na lokalne inwestycje w OZE oraz efektywność energetyczną korzystając z obecnie dostępnych środków. Należy przy tym zapewnić włączenie obywateli oraz wspólnot lokalnych do tego procesu. Pozwoli to na wykorzystanie potencjału zaangażowania obywatelskiego w transformację energetyczną, którą potwierdziły wyniki panelu. Realizacja inwestycji przez szersze grono interesariuszy może pozwolić wyjść poza standardowy model dotacyjny, np. z wykorzystaniem modelu spółdzielczego czy ESCO.

Po drugie, warto więcej rozmawiać o energii. Uczciwe komunikowanie wyzwań energetycznych i potrzeby transformacji, ale również współtworzenie z obywatelami nowych rozwiązań jest przez nich oczekiwane – w przeciwieństwie do zapewnień o braku problemów czy konieczności jakichkolwiek zmian. O energii warto również rozmawiać między samorządami – wymiana dobrych praktyk i zdobytej wiedzy, a także identyfikacja wspólnych wyzwań ułatwia sprawne wdrożenie zmian. Praktyczne przykłady rozwiązań sprawdzonych z powodzeniem w innych gminach mogą też być inspiracją dla lokalnej społeczności przy uzgadnianiu lokalnego planu działań.

Po trzecie, współpraca między samorządami, z włączeniem obywateli, pozwala na efektywniejszą reakcję na te elementy programów ogólnokrajowych, które wymagają poprawy. Ważne jest sygnalizowanie problemów systemowych oraz możliwości usprawnień dostrzeganych przez samorządy w istniejących programach rządowych. Bieżąca współpraca między samorządami oraz konsultacje z obywatelami pozwalają z kolei na wypracowanie propozycji alternatywnych rozwiązań usprawniających ogólnokrajowe instrumenty wsparcia.

Omówione w niniejszym dokumencie kierunki reform powinny stać się częścią szerszej wizji transformacji energetycznej Polski. Co ważne, nie będzie to wymagało od rządzących uruchomienia nowych procesów, a jedynie sprawnego przeprowadzenia już rozpoczętych prac nad przygotowaniem dokumentem strategicznych, do czego zobowiązuje polski rząd zarówno prawo unijne, jak i krajowe. Dotyczy to w szczególności aktualizacji Polityki Energetycznej Polski do 2040 r. (PEP2040) oraz Krajowego Planu na rzecz Energii i Klimatu (KPEiK) wraz z powiązaną Długoterminową Strategią Renowacji Budynków. Dokumenty te powinny przedstawiać spójną wizję zmian w polskim systemie energetycznym na kolejne 20 lat oraz zestaw narzędzi, które pozwolą na realizację zakładanych celów. Co ważne, oba dokumenty powinny powstać z udziałem obywateli, na co pozostaje coraz mniej czasu. Prawdopodobne jest powtórzenie błędu z przygotowania poprzedniej wersji KPEiK, gdy roboczą wersję dokumentu poddano konsultacjom publicznym już po przekazaniu jej do Komisji Europejskiej.

Obok dokumentów strategicznych ważne jest również przygotowanie efektywnego planu wydatkowania dochodów z europejskiego systemu handlu emisjami, którymi dysponuje polski rząd. Dotyczy to zarówno obecnie pozyskiwanych środków z EU ETS, jak i przyszłych nowych dochodów uzyskiwanych z nowego systemu ETS2, który obejmie budynki i transport. W szczególności Polska będzie musiała w ciągu kolejnych dwóch lat określić w jaki sposób zamierza wydatkować środki ze Społecznego Funduszu Klimatycznego (ponad 10 mld PLN rocznie w latach 2026-2032 wliczając wkład krajowy w realizowane działania). Przygotowanie takiego planu będzie się wiązało z koniecznością podjęcia szeregu trudnych wyborów co do priorytetowych rodzajów działań oraz kierunków wsparcia. Warto wykorzystać wnioski oraz doświadczenia z prac panelu obywatelskiego przygotowując się do podjęcia tych decyzji.