Założenia
Nabór do ogólnopolskiego panelu obywatelskiego o kosztach energii podporządkowany został czterem założeniom. Po pierwsze, celem był dobór takiej grupy panelistów i panelistek, którą można uznać za możliwie dobrą (wierną) reprezentację społeczeństwa polskiego, tak, aby doświadczenia i opinie tej grupy można było traktować jako probierz opinii wszystkich Polaków. Realizacja tego celu wymagała określenia kryteriów oceny podobieństwa tej grupy do całej populacji oraz ustalenia, w oparciu o dostępne dane o całej populacji, docelowego składu grupy. Po drugie, celem było przeprowadzenie naboru w taki sposób, aby miał on charakter losowy, co w tym przypadku oznacza możliwie równe szanse na zaproszenie do panelu dla wszystkich członków populacji generalnej i brak związku między tym, kto organizuje panel a tym, kto do niego trafia. Po trzecie, chodziło o taki dobór, który byłby możliwie prosty i przejrzysty (co oznacza, że procedura naboru powinna być zrozumiała dla wszystkich zainteresowanych tym procesem). Po czwarte, chodziło o dobór, który byłby racjonalny z punktu widzenia jego czaso- i kosztochłonności. To ostatnie założenie w praktyce pozostaje w pewnym napięciu z pozostałymi, ale uważamy je za bardzo istotne – jesteśmy przeciwni tendencji do fetyszyzacji paneli obywatelskich poprzez stosowanie metod naboru, które pochłaniają olbrzymie środki, a w praktyce nie zapewniają reprezentatywności tego naboru.
Dążenie do realizacji tych założeń przełożyło się na rozstrzygnięcia, które opisujemy poniżej. Rozwiązania te były konsultowane z ekspertami z Ośrodka Realizacji Badań Społecznych Polskiej Akademii Nauk i uzyskały pozytywną rekomendację tego Ośrodka.
Metodologia doboru panelistów
Populacją generalną panelu jest zbiorowość wszystkich dorosłych obywateli Polski (osób powyżej 17 roku życia), z wyłączeniem (ze względu na tematykę panelu) osób, które nie mieszkają w Polsce oraz które mogą pozostawać w konflikcie interesów w związku z omawianą problematyką – są właścicielami lub członkami zarządu przedsiębiorstw lub instytucji zajmujących się kwestiami związanymi z energetyką, zapewnieniem ciepła lub termomodernizacją.
Docelową liczbę panelistów ustalono na 100 osób. Nabór realizowany był drogą wywiadów telefonicznych wspomaganych komputerowo (CATI), realizowanych przez niezależną, zewnętrzną w stosunku do realizatorów panelu agencję badawczą, wybraną w postępowaniu konkurencyjnym. Firma ta realizowała dla nas badanie poświęcone kwestiom ubóstwa energetycznego, którego zwieńczeniem było zaproszenie na panel. Kontakty telefoniczne miały charakter czysto losowy, za sprawą zastosowania techniki tzw. Random Digit Dialing, polegającej na losowym generowaniu ciągów liczb w zakresie wyznaczanym przez prefixy wszystkich operatorów telekomunikacyjnych w Polsce. Rozwiązanie to zapewnia równe szanse na zaproszenie do panelu dla wszystkich potencjalnych panelistów i panelistek (przypis 1). Połączenia były realizowane w różne dni tygodnia (od poniedziałku do soboty) i o różnych porach dnia, tak aby zminimalizować obciążenie wyników naboru związane z czasem kontaktu. Do osób, które nie odebrały telefonu lub nie mogły rozmawiać podczas pierwszego kontaktu dzwoniono powtórnie do trzech razy (chyba, że osoby te nie życzyły sobie dalszych kontaktów).
Osoby uczestniczące w panelu były rekrutowane do wypełnienia kwot realizacyjnych wyznaczonych ze względu na cztery kluczowe kryteria warstwowania próby:
Wiek:
- 18-29 lat
- 30-44 lata
- 45-64 lata
- 65 lat i więcej
Płeć:
Wielkość miejscowości zamieszkania:
- wieś (przypis 2)
- miasta do 30 tys. mieszkańców
- miasta od 30 tys. do 100 tys. mieszkańców
- miasta od 100 do 500 tys. mieszkańców
- miasta powyżej 500 tys. mieszkańców
Wykształcenie:
- zasadnicze zawodowe lub niższe
- średnie (wraz z policealnym)
- wyższe
Makroregion zamieszkania (zgodny z klasyfikacją NUTS1)
Dwa pierwsze kryteria (płeć i wiek) były kontrolowane krzyżowo (tzn. zgodnie z rozkładem populacji wg obu kryteriów naraz) natomiast pozostałe – na poziomie rozkładów brzegowych (to znaczy zgodnie z rozkładem populacji wg każdego z kryteriów osobno). Alokacja panelu wg każdego z kryteriów była proporcjonalna do rozkładu wymienionych cech w populacji (inaczej mówiąc, skład panelu miał odzwierciedlać strukturę populacji pod każdym z wymienionych względów). Dane wykorzystane do ustalenia struktury populacji zaczerpnięto z Banku Danych Lokalnych GUS oraz (w przypadku wykształcenia) ze wstępnych wyników Narodowego Spisu Powszechnego w 2021 r.
Respondenci, którzy wyrazili zgodę na rozmowę, byli zapraszani do udziału w badaniu dotyczącym kosztów energii i ubóstwa energetycznego, przy czym informowano ich, że po zakończeniu badania będą także zaproszeni do udziału w panelu obywatelskim. Respondenci mogli więc wyrazić zgodę na udział w badaniu, ale nie wyrazić zgody na udział w panelu. Tym samym, oprócz samego składu panelu pozyskiwano dane dotyczące opinii Polaków związanych z problemem kosztów energii. Dzięki temu możliwe stało się ustalenie, w jaki sposób populacja osób zainteresowanych udziałem w panelu różni się od populacji generalnej. Respondentom wyrażającym zgodę na udział w badaniu zadawano szereg pytań weryfikujących ich przynależność do populacji generalnej oraz służących kontroli kwot realizacyjnych, a następnie przystępowano do realizacji badania, a na koniec – do samej rekrutacji. Przystąpienie do panelu wiązało się z wynagrodzeniem dla uczestników oraz zwrotem kosztów podróży i pokryciem kosztów wyżywienia i zakwaterowania (szczegóły opisano w innym miejscu podręcznika).
Realizacja
Mimo iż zagadnienie kosztów energii i ubóstwa energetycznego należało w okresie realizacji naboru do najważniejszych tematów w debacie publicznej, zainteresowanie udziałem w przedsięwzięciu wymagającym dwukrotnych, dwudniowych wizyt w Warszawie było (zgodnie z przewidywaniami) relatywnie niewielkie. Proces rekrutacji trwał łącznie ponad miesiąc (40 dni) i angażował w szczytowym okresie nawet 111 ankieterów. W tym czasie wykonano 675 tys. prób połączeń telefonicznych, w tym 136 tys. połączeń z numerami istniejącymi. Łącznie kontakty te objęły 113 157 unikalnych numerów telefonów. Temat rozmowy udało się przedstawić 67 tys. osób, spośród których 4273 os. wyraziły zgodę na rozmowę o kosztach energii, a 221 os. – wstępną zgodę na udział w panelu. Tym samym, stopa odpowiedzi w badaniu osiągnęła 6,2%, zaś odsetek zainteresowanych uczestnictwem w panelu w ogólnej liczbie kontaktów – 0,2%. Inaczej mówiąc, wstępną zgodę na udział w panelu wyraziła 1 na 500 osób, z którymi udało się skontaktować i w przybliżeniu jedna na 118 osób, którym udało się przedstawić temat rozmowy (ubóstwo energetyczne).
Dodatkowo, ze względu na różne nieprzewidziane okoliczności życiowe część osób wstępnie zainteresowanych udziałem w Panelu wycofywała się z udziału już na etapie potwierdzania wyników rekrutacji i ustalania szczegółów organizacyjnych spotkań. Liczba tych rezygnacji była znacząca, znacznie wyższa niż pierwotnie zakładano. Wiązało się to z koniecznością stałego uzupełniania składu panelu kolejnymi osobami (stąd liczba osób, które wyraziły wstępną zgodę na udział w panelu znacząco przekracza zakładaną docelową liczbę uczestników panelu).
W związku ze wszystkimi tymi okolicznościami, na końcowym etapie rekrutacji podjęto decyzję o stopniowym luzowaniu kwot realizacyjnych naboru, począwszy od kryteriów geograficznych i płciowych, a skończywszy na wiekowych. W efekcie zarówno ostateczna liczebność Panelu (udało się zrekrutować 96 osób – Przypis 3), jak i struktura grupy uczestników panelu po zamknięciu rekrutacji nieznacznie różni się od wstępnych założeń. Szczególnych trudności nastręczało pozyskanie do udziału w Panelu osób młodych (do 29 roku życia – prawdopodobnie znaczna część z nich nie prowadzi jeszcze własnego gospodarstwa domowego, nie jest więc obciążona potencjalnymi problemami z kosztami energii) oraz najstarszych (zwykle w związku z problemami zdrowotnymi oraz logistycznymi), mieszkających na wsi (głównie ze względu na wykluczenie komunikacyjne), o niskim poziomie wykształcenia i mieszkających na wschodzie lub południu kraju. Różnice między składem Panelu a charakterystyką populacji nie są jednak znaczące – struktura panelu pozostaje zbliżona do struktury populacji dorosłych mieszkańców Polski pod każdym z kontrolowanych w rekrutacji względów.
Wykresy: struktura społeczno-demograficzna panelistek i panelistów na tle populacji
Dodatkowo warto podkreślić, że porównania rozkładów opinii osób wyrażających zainteresowanie udziałem w Panelu z opiniami szerszej grupy osób uczestniczących w badaniu o kosztach energii (spośród których rekrutowano uczestników panelu, n = 3524 – Przypis 4) wykazują, iż potencjalni paneliści i panelistki nie różnią się zasadniczo od populacji pod względem opinii i doświadczeń związanych z ubóstwem energetycznym – co nie znaczy, że nie różnią się od niej w ogóle. Co zrozumiałe, nieco częściej niż ogół społeczeństwa uznają ubóstwo energetyczne za bardzo poważny problem i nieco częściej sami/same się z nim mierzą. Jednak nie wyróżniają się pod względem skłonności do podejmowania działań w związku z tym problemem czy poglądów dotyczących polityki państwa w kwestii ubóstwa energetycznego. Pozwala to postawić tezę, że w świetle zebranych danych grupa tworząca Panel stanowi dobre odwzorowanie społeczeństwa nie tylko pod względem cech społeczno-demograficznych, ale także pod względem zróżnicowania opinii i postaw związanych z kryzysem energetycznym.
Wykresy: opinie i doświadczenia związane z ubóstwem energetycznym – uczestniczki i uczestnicy panelu w porównaniu do reprezentatywnej próby badawczej – Przypis 5
Autor tekstu i opracowania: Jan Herbst, dyrektor ds badań Fundacji Stocznia
Przypis 1: Przy czym w praktyce, ze względu na charakter metody, nie dotyczy to osób, które nie korzystają z telefonów komórkowych. W losowaniu nie uwzględniono numerów telefonów stacjonarnych. Jak jednak szacuje Urząd Komunikacji Elektronicznej, w listopadzie 2021 r. z telefonów komórkowych korzystało 97% Polaków. Można więc uznać, że nie jest to istotne obciążenie reprezentatywności badania.
Przypis 2: Gminy wiejskie i wiejskie części gmin wiejsko-miejskich
Przypis 3: W tym 8 osób dobranych celowo spośród uczestników wcześniejszego etapu projektu – narad lokalnych o kosztach energii i ubóstwie energetycznym
Przypis 4: Liczba ta jest mniejsza niż liczba wszystkich osób, które wyraziły zgodę na rozmowę o kosztach energii (wykazana wyżej) na skutek działania kryteriów selekcji oraz kwot realizacyjnych.
Przypis 5: Wyniki dla uczestników panelu oraz próby ogólnopolskiej ważone do struktury populacji generalnej, wg danych GUS i NSP